قرآن شناسی

مصادیق اهل بیت در آیه تطهیر

«انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»

(برگرفته از سایت راسخون)
 

 عموم مفسران غیرشیعه بر این باورند که این آیه ی شریف، همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را نیز شامل می شود، آلوسی در تفسیر خود آورده است:
آنچه به نظر من می رسد این است که منظور از اهل بیت، کسانی هستند که بیشترین رابطه را با آن حضرت داشته اند و رابطه ی خویشاوندی نزدیکی میان آنها برقرار بوده، به گونه ای که عرفاً، سکونت آنها در یک منزل بی اشکال به نظر آید و آنان عبارتند از: همسران آن حضرت و چهار نفر اصحاب عبا و علی (‌کرم الله وجهه) که خویشاوندی نزدیکی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) داشت و در دامان آن حضرت پرورش یافته بود و هیچ گاه از آن حضرت جدا نگردید و آن حضرت نیز در کودکی همچون فرزند خویش با او رفتار کرد و در بزرگسالی، او را داماد خویش قرار داد. (1)
دلایل کسانی که بر این باورند، از چند جهت قابل بررسی است:

نخست:

روایتی که عکرمه و سعید بن جبیر از ابن عباس نقل کرده و شأن نزول این آیه را درباره ی همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته اند، چنان که عکرمه در کوچه و بازار فریاد می زد: (2) «هر که می خواهد اهل بیت را بشناسد، بداند که این آیه درباره ی همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است.» (3)
و در جای دیگر گفته است: «این گونه که شما عقیده دارید نیست، بلکه منظور آیه، همسران پیامبر است.» (4)
در اینجا نکاتی چند را درباره ی روایت پیش گفته یادآور می شویم:
1. در بررسی عقیده عکرمه، پیش از هر چیز باید به ارزیابی افکار و سخنان و انگیزه های او بپردازیم. چنان که می دانیم، او از خوارج بود.
و موضع خوارج در برابر امام علی (علیه السلام) مشخص و معلوم است. اگر عکرمه، نزول آیه ی تطهیر را درباره ی اهل بیت که علی (علیه السلام) نیز جزء آنهاست، می پذیرفت، با دست خود تیشه بر ریشه ی عقایدی زده بود که طغیان خوارج در برابر حضرت و مقابله با او را موجب شده و به شهادت رساندن ایشان را توجیه می کرد. (5)
از سوی دیگر، دروغ بستن او به مولایش ابن عباس، زبانزد است و بزرگانی که می خواستند غلامان خود را از دروغ بستن به خویش برحذر دارند، عکرمه را مثال می زدند؛ برای نمونه، سعید بن مسیب به غلام خویش که «برد» نام داشت، چنین می گوید: «ای برد! مبادا همان گونه که عکرمه بر ابن عباس نیت دروغ داد، تو نیز بر من دروغ بندی.» (6)
همچنین، از محمد بن سیرین درباره ی عکرمه پرسیدند، گفت: «خوش ندارم که در میان اهل بهشت، دروغگویی حضور داشته باشد.» (7)
عطاء نیز درباره ی او گفته است: «او دروغگو و کذّاب است.» (8)
از طرفی، فرزند ابن عباس، علی بن عبدالله بن عباس تلاش می کرد او را از دروغ بستن به پدرش باز دارد و از ابزار تأدیب و تنبیه نیز در این راه استفاده می کرد، چنان که عبدالله بن ابی حارث گوید:
«به نزد علی بن عبدالله بن عباس رفتم و دیدم که عکرمه را کنار در به ریسمان بسته اند. گفتم: آیا این گونه با غلام خود رفتار می کنید؟ ‌علی بن عبدالله بن عباس گفت: بسته ام او را، زیرا او به پدرم نسبت دروغ می دهد.» (9)
اکنون پرسش آن است که آیا می توان به روایت چنین کسی که در دروغگویی و کینه توزی با امیرمؤمنان (علیه السلام) زبانزد است، اعتنا کرده و آن را در برابر ده ها روایات متواتر که برخی از آنها را همگان صحیح می دانند، قرار داد؟
بنابراین حدیثی با این مضمون که از ابن عباس روایت شده، از طریق عکرمه است که دروغ بستن او به مولایش ابن عباس آشکار است؛ اما درباره ی روایتی که سعید بن جبیر با همین مضمون، مستقیماً از ابن عباس نقل کرده، احتمال بسیار وجود دارد که به واسطه ی عکرمه بوده و در سلسله ی راویان تغییر تحریفی روی داده باشد؛ زیرا دیگر کسانی که این روایت را از ابن عباس نقل کرده اند، یعنی ابن ابی حاتم، ابن عساکر، ابن جریر، ابن مردویه، همگی آن را به واسطه ی عکرمه از ابن عباس روایت کرده اند. (10)
افزون بر این، احادیث و روایات متعددی که از ابن عباس و دیگران با موضوع نازل شدن آیه ی تطهیر درباره ی پنج تن (علیهم السلام) نقل کردیم، روایت عکرمه را رد می کند و این روایت، هرگز قدرت مقابله با آن روایات را ندارد.
2. دقت و تأمل در متون و احادیث وارد شده درباره ی اهل بیت، اعم از احادیث مرتبط با آیه ی تطهیر و یا روایات دیگری مانند حدیث ثقلین، حدیث مباهله و... بیانگر آن است که در کاربردهای عام زبان عربی، واژه ی «اهل» به معنای همسران نمی باشد، مگر آنکه مجازاً به این معنا به کار رود که در این صورت نیز به صفت، قید یا قرینه ی متصل یا منفصلی نیاز دارد که کاربرد آن بدین معنا را تبیین کند و چنان که در سخن پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به امّ سلمه می بینیم، چنین قرینه ای وجود ندارد. آنجا که امّ سلمه پرسید: «ای رسول خدا! آیا من از اهل بیت نیستم؟ » و حضرت فرمود: «نه، تو از اهل خیر هستی. تو همسر پیامبر هستی.» (11)
همچنین، مسلم در صحیح آورده است که از زید بن ارقم پرسیدند: «اهل بیت آن حضرت چه کسانی هستند؟ ‌آیا همسران او، اهل بیت هستند؟ »
زید پاسخ داد: «نه، به خدا سوگند، همسر مرد، مدتی در کنار او می ماند و چه بسا او را طلاق دهد و او به نزد پدرش و خاندانش بازگردد.» (12)
دلیلی که زید بن ارقم آورده نشان می دهد که در گفته پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، چنین قرینه ای که دلالت بر همسران داشته باشد، وجود ندارد. پس بعید نیست که منظور از «اهل» تنها کسانی باشند که رابطه و پیوند خویشاوندی ثابت و نامتغیر دارند که از میان رفتنی نیست؛ اما همسر، هر چند به مرد نزدیک است، اما چنان که زید گفته است، رابطه ی خویشاوندی و قرابت او با عواملی چون طلاق و... از میان رفتنی است. (13)
از طرفی، هیچ کس با نظر عروة بن زبیر و عکرمه مبنی بر اینکه آیه ی درباره ی همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده، موافق نبوده است، بلکه:
به عکس، عقیده و باور رایج در آن زمان، برخلاف نظر آنها بوده است، چنان که از جمله ای که در پاسخ به دیگران بیان کرده نیز چنین برمی آید، آنجا که گفته است: این گونه که شما عقیده دارید نیست، بلکه منظور، همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است. (14)

دلیل دوم:

عبارت است از متون و روایات مورد ادعا که به جز علی و فاطمه و دو فرزند آنها (علیهما السلام)، امّ سلمه یا واثلة بن اسقع را نیز از مصداق های اهل بیت می داند. برای مثال از امّ سلمه روایت شده که گوید:
آیه ی «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» در خانه ی من نازل گردید. رسول خدا، کسی را در پی علی و فاطمه و حسن و حسین فرستاده و چون آمدند، گفت: «اینها اهل بیت من هستند». من عرض کردم: ای رسول خدا! آیا من از اهل بیت نیستم؟ فرمود: «چرا، ان شاءالله» (15).
و از اوزاعی روایت شده که یکی از رجال ما به نام ابوعمار گفت: از واثلة بن اسقع لیثی شنیدم که گفت:
در پی علی آمدم و او را نیافتم. فاطمه گفت: ‌به نزد رسول خدا رفته است تا او را فراخواند. بنشین.
پس علی به همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند و وارد شدند. من نیز به همراه آنها داخل شدم. رسول خدا، حسن و حسین را نزد خود خواند و هر یک را بر یکی از زانوان خود نشاند و فاطمه و همسرش را نیز به دامان خویش نزدیک کرد. پس جامه ای به دور آنها پیچید، در حالی که من در گوشه ای نشسته بودم. سپس فرمود:
«إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» خداوندا، اینها اهل من هستند و اهل من، سزاوارترند.
عرض کردم: ای رسول خدا! آیا من نیز از اهل تو هستم؟ فرمود: «تو هم از اهل من هستی». این یکی از بزرگ ترین خواسته ها و آرزوهای من بود. (16)
متونی از این قبیل، دلیل دیگری است مبنی بر اینکه آیه ی تطهیر، جز کسانی که شیعیان معتقدند، دیگران را نیز شامل می شود.
در پاسخ باید گفت که این دلیل نیز قابل قبول نیست؛ زیرا احادیثی که با این مضمون بیان شده و مجموع آنها به ده حدیث هم نمی رسد، یارای مقاومت در برابر متون و روایات متعدد ذکر شده را ندارند، چرا که استناد به احادیث دارای سند ضعیف، معقول نیست و آنچه «صحیح» نام دارد نیز خبر واحدی است که نمی تواند در برابر اخبار و احادیث متواتر، قد علم کند، چنان که آلوسی در تفسیر خود آورده است:
اخبار و احادیثی که موضوع گرد آمدن علی و فاطمه و دو فرزند آنان در زیر عبا به وسیله ی پیامبر و فرمایش آن حضرت: «خداوندا! اینها اهل بیت من هستند» و دعا کردن آن حضرت برای آنها و قرار ندادن امّ سلمه در زیر عبا را نقل کرده اند، پر تعدادتر از آن است که قابل شمارش باشد و معنای اهل بیت در اینجا، معنایی خاص و ویژه است و منظور از آنان، کسانی هستند که در زیر عبا بودند و همسران پیامبر جز آنها نیستند. (17)
همسران پیامبر، خود نیز در روایات مختلف و با سلسله ی سندهای متعدد، ‌به این مطلب اشاره کرده اند که به برخی از آنها اشاره کردیم. (18)
از سوی دیگر، روایتی که واثلة بن اسقع را جزء اهل بیت می داند نیز نمی تواند در برابر روایات صحیحی که از خود وی نقل شده و عبارت انتهایی در آن وجود ندارد، قرار گرفته و قابل توجه باشد. «گفتم: ای رسول خدا، آیا من نیز از اهل تو هستم؟ فرمود: «تو هم از اهل من هستی» و این از بزرگ ترین آرزوهای من بود.» (19)
آنچه هنگام مشاهده ی این بخش های افزوده شده بر احادیث، به ذهن خطور می کند آن است که اینها همه ساخته و پرداخته ی اطرافیان حکمرانان بوده است، همان ها که تلاش می کردند با افزودن بر متون و احادیث شریف نبوی یا کاستن از آنها، از شأن و منزلت خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بکاهند و اگر جز این بود و واثله، جزء مصادیق آیه ی تطهیر قرار گرفته بود، ممکن نبود که از چنین شرافت و کرامت بزرگی غفلت کند و یا آن را به فراموشی سپارد و در احادیث صحیحی که راویان معتبر از خود او نقل کرده اند و برخی از آنها را از نظر گذراندیم، آن را ذکر نکند.

دلیل سوم:

همگونی سیاق آیات قبل و پس از آیه ی تطهیر: و این مهم ترین دلیل است که مدعیان برای استدلال به اینکه همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مصادیق آیه ی تطهیر هستند، از آن استفاده می کنند. بدین ترتیب که به نظر آنها، آیه ی تطهیر در میان آیات 28 تا 34 از سوره ی احزاب آمده است و این آیات شریف، در ابتدا پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را خطاب قرار داده و به ایشان فرمان می دهد که از همسران خود بخواهد که میان دنیا و آخرت، یکی را انتخاب کنند: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ...» در ادامه، همسران ایشان مورد خطاب قرار گرفته، پند و اندرزهایی به آنان گوشزد شده و به آنان یادآوری شده که آنها با دیگر زنان مسلمان تفاوت دارند و کار خیر آنان، اجر مضاعف دارد، همچنان که گناه و خطای آنان نیز دو چندان عقوبت در پی خواهد داشت. آیه ی تطهیر نیز در میان همین آیات آمده و یکی از آیاتی است که شأن و جایگاه همسران پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را بیان می کند. براساس ادعای این افراد، همگونی سیاق آیات، دلیلی است که برای تعیین مصادیق اهل بیت کفایت می کند و دست کم، همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز جزء مصادیق اهل بیت هستند.

پاسخ

مسئله ی «همگونی سیاق آیات» نیز با چندین اشکال مواجه است:
1. شرط لازم برای آنکه مسئله همگونی سیاق را در سخن معتبر بدانیم آن است که نسبت به یکپارچگی مضمون آن سخن آگاهی داشته باشیم، به گونه ای که هر یک از اجزاء آن، به وجود قرینه ای با بخش دیگر ارتباط معنایی داشته باشد. پس واضح است که احتمال چندگانگی در جملات و عبارات به تنهایی برای بی اعتبار کردن مسئله همگونی سیاق کافی است.
در مورد آیات شریف قرآن نیز تنها در صورتی می توانیم آنها را قرینه ای برای یکدیگر و مصداقی از همگونی سیاق کلام بدانیم که ثابت شود آن عده از آیات، به یکباره و در یک مناسبت نازل شده اند.
از طرفی، بدیهی است که ترتیب آیات قرآن کریم، بر اساس زمان نزول انجام نگرفته و چه بسا آیه ای مدنی، در میان آیات مکی و یا بالعکس، قرار گرفته باشد. و با نگاهی گذرا به شأن نزول بسیاری از آیات قرآن، این موضوع به سادگی آشکار می شود.
بدین ترتیب، قرار گرفتن آیه ی تطهیر در میان آیات مربوط به همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، دلیلی بر اینکه به همراه آن آیات نازل شده باشد، نیست تا بتوان موضوع همگونی سیاق را در تعیین مصداق اهل بیت مورد توجه قرار داد. از طرفی، اثبات اینکه آیه ی تطهیر به همراه آیات قبل و پس از آن به یکباره نازل شده باشد، بسیار دشوار است و روایات متواتری که در همه ی طبقات رجال روایاتی متعدد دارند و بدان ها اشاره کردیم، برای نفی این احتمال کافی است و تصریح می کند که آیه ی تطهیر، مستقل از آیات پیش و پس از آن، به تنهایی نازل شده است.
افزون بر این، روایاتی وجود دارد که نشان می دهد آیه ی تطهیر، مدتی که چندان هم کوتاه نیست، پیش از آیات مربوط به همسران پیامبر نازل شده است، چرا که پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، نخستین بار آیه ی تطهیر را هنگام ازدواج فاطمه و علی (علیهما السلام) تلاوت کردند و در ادامه نیز تا چهل روز پس از آن، هر صبحدم بر در خانه ی آن دو ایستاده و ندا می دادند: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً». از سوی دیگر، مفسران بر این عقیده هستند که آیات مربوط به همسران پیامبر، پس از ازدواج آن حضرت با تعدادی از آنها نازل شده است، به طوری که برخی از آنها، تعداد همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را در هنگام نزول این آیات، نُه نفر دانسته اند (20) و هیچ یک از مفسران در اینکه «حفصه» در زمان نزول آیات، همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و از جمله زنانی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، مطابق با آیات مذکور، او را مخیّر کرد که میان دنیا و آخرت، یکی را برگزیند، تردید ندارند. (21)
مطابق با نقل طبری و دیگر تاریخ نگاران، ‌ازدواج پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با حفصه در سال سوم هجرت و پیش از جنگ احد بوده است (22) و این تاریخ، تقریباً یکسال یا بیشتر، پس از ازدواج فاطمه بوده است. (23)
با توجه به روایت های نقل شده از امّ سلمه که آیه ی تطهیر در خانه ی او نازل شده است، می توان دریافت که این آیه به تنهایی نازل شده است، چنان که حال و هوای پیاده شده در این روایت ها، اعم از گرد آوردن اهل خانه، قرار دادن آنان در زیر عبا، بازداشتن امّ سلمه از حضور در کنار آنان و دیگر شواهد نیز همگی بر این موضوع صحه می گذارد. (24)
بدین ترتیب، حتی اگر این ارزیابی ها دقت و طعیت کامل نیز نداشته باشد، دست کم احتمال و تردیدی ایجاد می کند که ما را از قائل شدن به همگونی سیاق آیات باز می دارد.
2. تمامی ضمایری که در آیات مربوط به همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده مونث هستند، به جز ضمایری که در آیه تطهیر آمده است. آنجا که خداوند متعال می فرماید: «یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ... وَ مَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَّ... یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُن... إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلاَ تَخْضَعْنَ... وَ قُلْنَ... وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لاَ تَبَرَّجْنَ... وَ أَقِمْنَ الصَّلاَةَ وَ آتِینَ الزَّکَاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ» و در ادامه نیز آمده است: «وَ اذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ...» و آیه ی تطهیر در میان این آیات شریف، با ضمایر مذکور آمده است.
افزون بر آن، لحن کلام و نوع خطاب نیز در همه ی آیات با آیه ی تطهیر تفاوت دارد، به گونه ای که همه ی آیات تصریح دارند که دستیابی همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به پاداش مضاعف و یا عذاب دوچندان، به خود آنان و اراده و انتخابشان بستگی دارد، چنان که می فرماید: «إن کُنتُنَّ... و إن کُنتُنَّ... مَن یأتِ...» در بقیه ی موارد نیز این گونه است؛ اما آنجا که به اهل بیت مربوط می شود، بیان می فرماید که اراده ی الهی و نه اراده ی آنان، این گونه مقرر فرموده که پلیدی را از آنان دور و آنها را پاکیزه و مطهر گرداند.
و چگونه ممکن است که اراده ی الهی که حتمی و تخلف ناپذیر است، بری بودن همسران پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و پاک شدن آنان از همه ی آلودگی ها و پلیدی ها را مقرر کرده باشد، حال آنکه در آیات پیشین این احتمال به قوت خود باقی است که چه بسا آنان در دام دنیا و زیورهای آن گرفتار آیند. بدیهی است که این احتمال، با تعلق اراده ی قطعی الهی مبنی بر پاک گرداندن اهل بیت، مطابقت و همگونی ندارد.
این نکته ما را به اثبات اینکه آیه ی تطهیر به تنهایی نازل شده و موضوعیت مستقل داشته است، نزدیک تر می کند. حتی اگر به همراه این آیه آیات دیگر نیز نازل شده باشد، شأن نزول آن با آیات پیش و پس از آن تفاوت دارد، چرا که لازمه ی همگونی سیاق آن است که از یک سو، ضمایر به کار رفته در همه ی عبارات یکسان بوده و از سوی دیگر، لحن کلام و نوع خطاب نیز یکسان و متحد باشد که چنین مشخصه ای را در آیات مذکور مشاهده نمی کنیم. از این رو، فخر رازی به ناچار، آیه ی تطهیر را برخلاف آنچه که ظاهر عبارات آن اقتضا می کند، معنا کرده است. آنجا که می گوید:
معنای آیه آن است که خداوند از امر و نهی کردن به شما (همسران پیامبر) سودی نمی برد و آنچه که شما انجام دهید، سودی به او نمی رساند، بلکه به نفع خود شماست و فرمان خداوند با توجه به مصلحت خودتان بوده است. (25)
اما پرسشی که ممکن است در اینجا به ذهن برسد آن است که: اگر آیه ی تطهیر به همراه آیات قبل و بعد از آن نازل نشده که به احتمال قوی چنین است، و یا اینکه با آن آیات نازل شده؛ اما شأن نزول آن متفاوت است؛ چه تناسبی وجود دارد که این آیه در میان آیات مربوط به همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قرارگیرد؟
پاسخ های مختلفی به این پرسش داده شده است که ما به آوردن یکی از آنها بسنده می کنیم: از دقت و تأمل در ساختار و محتوای این آیات شریف چنین برمی آید که همسران پیامبر، یا دست کم برخی از آنها:
نسبت به تنگناها و دشواری های که زندگی در خانه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برایشان به همراه داشت ابراز نارضایتی می کردند. به آن حضرت شکایت می بردند و پیشنهاد می کردند که گشایشی در زندگی آنها ایجاد نموده و آنان را از نعمت ها و زینت های زندگی مادی بهره مند کند. خداوند سبحان نیز آن حضرت را فرمان داد که همسران خود را مخیّر گرداند که یا ایشان او را ترک کنند و به آنچه می خواهند، برسند و یا در کنار آن حضرت باقی بمانند و با وضع موجود بسازند. (26)
متون و روایات بسیاری در بیان شأن نزول این آیات آمده که علت نزول این آیات را بدرفتاری برخی از آنها نسبت به پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برشمرده است، به گونه ای که برخی از آنان، رسول خدا را به خشم آورده و در طول روز آن حضرت را تنها می گذاشتند تا نفقه بیشتری بستانند. از جمله این روایات، حدیثی است که بخاری و دیگران در صحیح نقل کرده و آورده اند:
هنگامی که همسر عمر درباره ی رفتار همسران پیامبر با آن حضرت، به عمر توضیح می داد، عمر رو به حفصه، دختر عمر و همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) کرد و گفت: آیا به نزد رسول خدا بازمی گردی؟
حفصه گفت: بله، اما هریک از ما، در طول روز ایشان را تنها می گذارد.
(عمر) گفت: هر یک از شما چنین کند، ناکام و زیانکار خواهد بود. آیا خود را از خشم خداوند که بر اثر خشم پیامبرش فرو خواهد آمد، در امان می بینید؟ هرکه گرفتار خشم خدا شود، هلاک گردد. (27)
همچنین، مسلم در صحیح به نقل از جابربن عبدالله انصاری آورده است:
«ابوبکر به نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد، در حالی که عده ای بر در خانه ی حضرت نشسته بودند. ابوبکر اجازه ی ورود خواست؛ اما حضرت اجازه نفرمود. سپس عمر نیز آمد و اجازه خواست؛ اما به او هم اجازه داده نشد. اندکی بعد به ابوبکر و عمر اجازه فرمود و آنها وارد شدند. پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بود. همسرانش نیز گرد او بودند و حضرت سکوت کرده بود. عمر (رضی الله عنه) گفت: سخنی با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بگویم، باشد که تبسمی کند. پس عرض کرد: ای رسول خدا! از این پس اگر همسرم (دختر زید) ‌را ببینم که از من نفقه می خواهد، گردنش را می زنم!
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را خنده آمد، چنان که دندان های پسین ایشان پدیدار گشت و فرمود: «چنان که می بینی اینها دور من نشسته اند و نفقه می خواهند.»
ابوبکر برخاست و به سوی عایشه (رضی الله عنه) رفت تا او را بزند. عمر نیز به سوی حفصه رفت، در حالی که هر دو (عمر و ابوبکر) می گفتند: از رسول خدا خواسته ای دارید که در توان او نیست؟!
پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آنها را از این کار بازداشت. همسران آن حضرت گفتند: به خدا سوگند از این پس از رسول خدا چیزی را که در توان او نیست طلب نخواهیم کرد.
(راوی گوید): و در اینجا بود که خداوند متعال آیات تخییر را نازل فرمود.» (28)
در روایت دیگری اینطور آمده است:
«... پیامبر فرمود: «چنان که می بینی، اینها (همسرانم) گرد من نشسته و نفقه می خواهند.» در این لحظه، ابوبکر به سوی عایشه رفت تا گردنش را بزند. عمر نیز به سوی حفصه رفت تا گردن او را بزند! در حالی که هر دو می گفتند: از رسول خدا چیزی می خواهید که در اختیار ندارد!
(همسران پیامبر) گفتند: به خدا سوگند هرگز از رسول خدا چیزی را که برایش مقدور نیست نمی خواهیم.
پس رسول خدا، یک ماه یا بیست و نه روز از آنان دوری گزید و پس از آن، آیه ی «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ...» تا «... أَجْراً عَظِیماً» نازل شد.» (29)
بدین ترتیب، این آیات کریمه در شرح حال همسران پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده و آنان را نسبت به در افتادن به دام گناه و معصیت هشدار داده و بیان فرموده که مضاعف بودن پاداش یا عذاب، به سبب پیوند و انتساب آنان به پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و رابطه ای که میان آنها با پیامبر خدا وجود دارد، اگر با تقوا و پرهیزکاری و احساس همراه نباشد، هیچ گونه برتری یا کرامتی را در نزد خداوند متعال موجب نخواهد شد، چنان که خداوند می فرماید: «یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ... اتَّقَیْتُنَّ».
و آنچه که خداوند بر آنان تکلیف فرموده، با وجودی که بر تمامی انسان های مکلف واجب است؛ اما در مورد آنها تأکید بیشتری وجود دارد و بر آنان است که در پیروی از احکام و دستورات الهی بیشتر همت گمارند و بیش از دیگر زنان در دین خدا رعایت احتیاط را بنمایند، چرا که آنان در خانه ای حضور دارند که خداوند متعال، رجس و پلیدی را از اهل آن دور کرده و آنان را پاکیزه و مطهر قرار داده است، چنان که در کتاب دلائل الصدق آمده است.
خداوند، همسران پیامبر را امر و نهی کرده و تربیت فرموده تا اهل بیت را تکریم نماید تا هرگز به واسطه ی اعمال همسران پیامبر، اعتبار اهل بیت را گزندی نرسد و یا به دلیل کارهای آنان، اهل بیت را عیب و ننگی پیش نیاید و کسی از گنهکاران به آنها انتساب پیدا نکند. از این رو خداوند متعال در ابتدای آیات مذکور می فرماید: «یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ... النِّسَاءِ» تا مشخص شود که این تفاوت، به دلیل پیوند آنان با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان اوست، نه به خاطر خود آنان. بدین ترتیب آنان در یک مرتبه و اهل بیت در مرتبه ای دیگر هستند. همچنان که گفته شود: «ای همسر فلانی! تو همانند دیگر زنان نیستی و باید عفت پیشه کنی و خود را بپوشانی و از دستورات خدا پیروی کنی، چرا که همسر تو به خاندان پاکی تعلق دارد که خداوند می خواهد آنان را از پلیدی ها دور کند و از کاستی ها مصون دارد.» (30)
بدین ترتیب، گویی آیه ی تطهیر در این بخش از آیات قرار گرفته تا نشان دهد که خانواده ی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به دو بخش تقسیم می شوند: یک بخش از آنها که فرمان داده شده اند تا احکام و فرامین الهی را اطاعت کنند، به اخلاق و فضایل اخلاقی پایبند باشند و صفات پسندیده را در خود تقویت کنند، آن هم نه برای خودشان، ‌بلکه به دلیل پیوند و انتسابشان به شخصیتی همچون رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) که از هر عیب و نقصی مبرّا و منزّه است. قرآن کریم، این عده را «نساء النبی» (همسران پیامبر)‌ می نامد و حتی آن گاه که سخن از خانه و منزل به میان می آید، کلمه ی بیت (خانه) ‌را به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت نمی دهد، بلکه «‌بیت» را به آنان اضافه می کند، آنجا که می فرماید: «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ» و یا «وَ اذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ» و به طور کلی در این آیات شریف، هیچ نشانه و دلیلی مبنی بر امتیاز، برتری، برگزیدگی و یا جایگاه خاص آنان در نزد خداوند متعال وجود ندارد.
اما بخش دیگری از خانواده ی پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، کسانی هستند که خداوند متعال آنان را برگزیده و با اراده ی حتمی و تخلف ناپذیر خود، چنین مقدر فرموده که آنان از هر نوع آلودگی و زشتی مصون مانده و از بالاترین درجات عصمت برخوردار باشند و این عده همان ها هستند که از آنان به «اهل بیت» تعبیر شده است، بدون اینکه کلمه ای در توصیف و توضیح«بیت» بدان افزوده گردد، چنان که گویی در تمام دنیا، تنها همین یک «بیت»، آن خانه موردنظر است، همان گونه که کعبه ی معظم را بیت الله نامیده اند و آن را «البیت» و «البیت الحرام» نیز می گویند.
اهل این «بیت» ارجمند، همان پنج تن هستند که در زیر عبا گرد آمدند و در رأس آنها نیز صاحب بیت و سرآمد آنان یعنی حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار دارد.
بدین ترتیب، آیه ی تطهیر همانند یک جمله ی معترضه و یک عبارت توضیحی در میان آیات مذکور درج شده است تا تفاوت میان دو گروه مذکور از خاندان پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را آشکار سازد تا مبادا کسی گمان کند که همه ی افراد این خاندان، از یک قماش هستند و در یک جایگاه قرار دارند. از این رو، آنجا که سخن از وعده و وعید به میان می آید و هشدار داده می شود که مبادا در گرداب دنیا و مافیها گرفتار شوند، روی سخن متوجه ی همه ی افراد این خانواده نیست، بلکه به یک بخش از آنها که همان «نساء النبی» هستند، ‌هشدار داده می شود؛ اما گروه دیگر را خداوند برگزیده و با دور کردن از پلیدی ها، کرامت بخشیده و پاک و مطهر قرار داده است.
3. حتی اگر از آنچه گفتیم، صرف نظر کنیم و توجه به همگونی سیاق آیات را ممکن بپنداریم، «در این حالت نیز نوعی اجتهاد در مقابل نص است و نصّ روایات مذکور کافی است تا راه را بر هرگونه اجتهاد و اعمال سلیقه شخصی در بیان مطلبی برخلاف آنها ببندد.» (31)
4. هر انسانی که چنین آیه ی شریفی شامل حال او شده باشد، آن را شرافتی برشمرده، بدان افتخار می کند و هرگاه که ضرورت ایجاب کند، به بیان این فضیلت خویش خواهد پرداخت و این نکته را در بسیاری از بیانات و موضع گیری های پنج تن اهل بیت (علیهم السلام) مشاهده می کنیم، به گونه ای که آنها در موارد متعددی اعلام فرموده اند که این آیه در شأن آنها نازل گردیده است، چنان که در خطبه ی مذکور دیدیم که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به مردم اعلام فرمود که خداوند متعال، بیت ایشان را برترین خانه ها قرار داده و اینکه آن حضرت در زمره ی کسانی هستند که خداوند متعال، زشتی و پلیدی را از آنان دور کرده و آنان را پاک و مطهر قرار داده است.
همچنین، حضرت امام حسن (علیه السلام)، پس از آنکه ضربت سرنیزه به پای ایشان اصابت کرد، در میان مردم به سخن آمده و فرمودند: «ای اهل عراق! در رفتار با ما از خداوند پروا کنید که ما حکمرانان و سرآمدان شما هستیم و ما اهل بیتی هستیم که خداوند عزوجل درباره ی آنها فرموده است: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً». حضرت آنقدر به سخن گفتن ادامه دادند که همه ی حاضران در مسجد به گریه افتادند.
ابن حجر در مجمع الزوائد گوید: «این حدیث را طبرانی روایت کرده و جمله ی راویان آن ثقه و مورد اعتماد هستند.» (32)
اما در میان همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مشاهده نشده که کسی از آنها چنین مطلبی را درباره ی خود بر زبان آورد و ادعا کند که آیه ی تطهیر درباره ی او نازل شده است. حال آنکه برخی از همسران پیامبر، به شدت نیازمند آن بودند که با چنین اعلامی، مواضع سیاسی خویش را در مخالفت با خلافت و حکومت وقت توجیه نمایند و آن را صحیح جلوه دهند. اما آنها نه تنها چنین نکردند، بلکه به عکس، عایشه، امّ سلمه در مطالبی که پیرامون حدیث کساء آورده اند، اعتراف کرده اند که با وجود آنکه آرزو داشتند به زیر عبا وارد شوند؛ اما پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین اجازه ای را به آنها ندادند و اصرار داشتند که آن دو جزء اصحاب کساء محسوب نشوند، چنان که در احادیث مذکور بدان اشاره شد.
مجمع می گوید: «به همراه مادرم به نزد عایشه رفتم. مادرم از او پرسید: چگونه می بینی حضور خود را در جنگ جمل؟ عایشه گفت: آن یک تقدیر الهی بود. سپس مادرم درباره ی علی از او پرسید. عایشه گفت: از من درباره ی کسی می پرسی که محبوب ترین مردم در نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و همسر محبوب ترین مردم در نزد ایشان بود. روزی دیدم که رسول خدا، علی و فاطمه و حسن و حسین را در زیر جامه ای گرد آورد و سپس فرمود: «خداوندا! اینها اهل بیت من و نزدیکان من هستند. پس پلیدی را از آنان دور کن و آنها را پاک و مطهر گردان.» من گفتم: ای رسول خدا! آیا من هم از اهل تو هستم؟
فرمود: «دور باش؛ اما تو از نیکان هستی.» (33)
همچنین، عمار بن ابی معاویه الدهنی از عمره چنین نقل کرده است: از امّ سلمه شنیدم که می گفت: «آیه «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» در خانه من نازل گردید و در هنگام نزول آن، هفت نفر در خانه بودند: جبرئیل، میکائیل، پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، علی، فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام).
من در کنار در نشسته بودم، گفتم: ای رسول خدا! آیا من از اهل بیت نیستم؟ فرمود: «تو از نیکان هستی، تو از همسران پیامبر هستی»؛ اما نگفت که من از اهل بیت هستم.» (34)
و در برخی روایات به نقل از امّ سلمه چنین آمده است: «اگر می گفت بله، برایم از هر آنچه که خورشید بر آن طلوع و غروب می کند، با ارزش تر بود.» (35)

پی‌نوشت‌ها:

1. روح المعانی، ج22، ص19. و نیز رک: ‌الکشاف، ج3، ص 538. تفسیر فخر رازی، ج4، ص 209.
2. اسباب النزول، ص3، 268، الدرالمنثور، ج6، ص 603.
3. الدرالمنثور، ج6، ص 603.
4. همان.
5. الاصول العامة للفقه المقارن، ص 153.
6. الغدیر، ج9، ص159، به نقل از المعارف، ص194. الاصول العامة للفقه المقارن، ص153.
7. الکامل فی ضعفاء ‌الرجال، ابواحمد عبدالله بن عدی جرجانی، چ3، بیروت: انتشارات دارالفکر، ج5، ص 266.
8. همان.
9. الاصول العامة للفقه المقارن، ص153 به نقل از وفیات الاعیان، ج1، ص 320.
10. الدرالمنثور، ج6، ص 602.
11. مناقب امیرمؤمنان، ج1، ص 123. الدرالمنثور، ج6، ص 604.
12. صحیح مسلم، ج7، ص 123.
13. الاصول العامة للفقه المقارن، ص155.
14. همان، ص 152. الدرالمنثور، ج6، ص603.
15. شواهد التنزیل، ج2، ص 92.
16. همان، ص 64.
17. روح المعانی، ج22، ص 14.
18. تنها در کتاب شواهد التنزیل، افزون بر 140 حدیث با الفاظ و اسنادات گوناگون در این باره وارد شده که بخشی از آنها را ذکر کردیم.
19. شواهد التنزیل، ج2، ص 64.
20. رک: الدرالمنثور، ج6، ص 596. مجمع البیان، ج8، ص 151.
21. رک: الدرالمنثور، ج6، ص 593.
22. تاریخ طبری، ج2، ص 499.
23. چنان که اشاره کردیم، ازدواج فاطمه (علیها السلام) پس از جنگ بدر صورت گرفت.
24. الاصول العامة للفقه المقارن، ص158.
25. تفسیر فخر رازی، ج24، ص209.
26. المیزان، ج16، ص 305.
27. صحیح بخاری، ج3، ص 104. سنن ترمذی، ج5، ص 94.
28. صحیح مسلم، ج4، ص187.
29. همان.
30. دلائل الصدق، شیخ محمدرضا مظفر، قم: انتشارات بصیرتی، 1359هـ، ج2، ص 72.
31. الاصول العامة للفقه المقارن، ص157.
32. مجمع الزوائد، ج9، ص 119.
33. شواهدالتنزیل، ج2، ص62.
34. همان، ص82.
35. همان، ص 133.

منبع مقاله : حیدری، سیدکمال، (1392)، عصمت در قرآن، تهران، نشر سخن، چاپ اول